22 mei 2023
Het onbehagen in de democratie
Denken in tijden van crisis
De originele titel van Het onbehagen in de democratie. Denken in tijden van Crisis is Democracy’s Discontent. A New Edition for Our Perilous Times Die ondertitel klinkt een stuk omineuzer dan de vertaling ervan. Hij maakt ook duidelijk dat het er sinds de eerste uitgave in 1996 niet beter op is geworden. De nieuwe editie heeft daarom een extra epiloog van dik 60 blz. (op een totaal van 478) met daarboven ‘Wat ging er mis? Kapitalisme en democratie sinds de jaren 1990’.
Michael J. Sandel is professor politieke filosofie aan de prestigieuze Harvard University. Misschien kent u hem omdat zijn hoorcolleges op YouTube staan, of omdat hij al op uw boekenplank staat, naast Michael Walzer, Charles Taylor, Amitai Etzioni, Alisdair McIntyre en andere critici van het politieke liberalisme van John Rawls. Samen staan ze bekend staan als de communitaristen, een politieke stroming die het belang van de gemeenschap afzet tegen het individualisme en het kapitalisme zonder aansluiting te zoeken met het communisme. Het ideeëngoed van Sandel leunt nauw aan bij het klassieke republikanisme (niet te verwarren met de Republikeinse Partij) dat vrijheid niet enkel ziet als kunnen doen wat men wil, maar als participatie in zelfbestuur. Vrijheid gaat niet enkel over de privésfeer, maar ook over de publieke sfeer. Dingen zoals maatschappelijke betrokkenheid en burgerdeugd zijn noodzakelijk voor het goed functioneren van een republiek. Zonder dat is vrijheid zonder zinnig voorwerp.
Het essay leest als een geschiedenis van de Amerikaanse politiek van de onafhankelijkheid in 1776 tot de nineties van vorige eeuw. We lezen hoe de eerste Amerikaanse beleidsmakers al gauw worstelden met de toenemende macht van industrie en kapitaal en hoe de vrijheid van de burger daarbij gegarandeerd kon blijven. Morele waarden, karakter, burgerschap en ‘het goede leven’ waren toonaangevend in de debatten. Na de Secessieoorlog gaat voluntarisme – lees: liberalisme – stilaan dit republikanisme overvleugelen. De staat wordt meer en meer geacht neutraal te blijven en evolueert naar een louter procedureel gegeven met als belangrijkste opgave een sluitende begroting.
“Met de triomf van het begrotingsbeleid maakte de politieke economie van burgerschap plaats voor de politieke economie van groei en verdelende rechtvaardigheid” (blz. 213).
De Keynesiaanse revolutie van na de financiële crisis van 1929 was slechts deels een andere koers, want zelfs Keynes zag liever een neutrale staat en vond dat consumptie het uiteindelijke doel is van alle economische activiteit. Zowel John Rawls als Robert Nozick, nochtans felle tegenstanders met betrekking tot de functie van de staat, zullen individuele rechten boven utilitaristische argumenten stellen.
“Met de triomf van het begrotingsbeleid maakte de politieke economie van burgerschap plaats voor de politieke economie van groei en verdelende rechtvaardigheid” (blz. 213).
De Keynesiaanse revolutie van na de financiële crisis van 1929 was slechts deels een andere koers, want zelfs Keynes zag liever een neutrale staat en vond dat consumptie het uiteindelijke doel is van alle economische activiteit. Zowel John Rawls als Robert Nozick, nochtans felle tegenstanders met betrekking tot de functie van de staat, zullen individuele rechten boven utilitaristische argumenten stellen.
De prijs die we volgens Sandel betalen voor het opgeven van republikeinse idealen is verlies van zelfbestuur en de erosie van de gemeenschap. De vrijheid die we winnen als individu, verliezen we als burger en dat vertaalt zich in machteloosheid in het bestuur en de economie. Het onvermijdelijke gevolg daarvan is de opkomst van populisme, verrechtsing en vervreemding.
Sandel pleit voor een terugkeer naar een republikeinse vorming van de burger. Dat is niet de dwang die de achilleshiel was in het denken van J.J. Rousseau, maar “het geleidelijke en stille ingrijpen van de samenleving op zichzelf”, zoals mooi verwoord werd door Alexis de Tocqueville (blz. 287). Denk aan gemeenten, scholen, religies en beroepen, maar ook aan traditie en cultuur. Dat kan allemaal zowel democratisch als pluralistisch ingevuld worden.
Sandel pleit voor een terugkeer naar een republikeinse vorming van de burger. Dat is niet de dwang die de achilleshiel was in het denken van J.J. Rousseau, maar “het geleidelijke en stille ingrijpen van de samenleving op zichzelf”, zoals mooi verwoord werd door Alexis de Tocqueville (blz. 287). Denk aan gemeenten, scholen, religies en beroepen, maar ook aan traditie en cultuur. Dat kan allemaal zowel democratisch als pluralistisch ingevuld worden.
Sandel is niet blind voor de enorme schaal van het moderne leven en de (schijnbare) machteloosheid van nationale initiatieven. De globalisering is een feit, maar die staat volgens Sandel geen veelheid van gemeenschappen of een spreiding van soevereiniteit in de weg. Wereldburgerschap neemt niet weg dat burgerschap ook lokaal gevormd moet worden.
De epiloog valt best wel op zich te lezen, onder meer omdat hij begint met een korte recapitulatie. De 21e eeuw kenmerkt zich door (verdere) globalisering, financialisering en meritocratie. Vooral die twee laatste krijgen weinig genade van Sandel. De globalisering van ‘de Washington consensus’ komt er vooral op neer dat kapitaal gaat waar het wil en ontsnapt aan de macht van de burger. De financialisering betekent dat speculatie met steeds meer obscure financiële producten de echte economie verdringt. Dat de tandem Reagan-Thatcher hier schuld aan heeft, zal niet verbazen, maar ook Clinton en Obama krijgen een flinke veeg uit de pan. Die hebben allebei de macht van de financiële markten veeleer gesteund dan gereglementeerd. Na lectuur begrijpt een Europeaan beter waarom de kansen van Hillary om Obama op te volgen beter hadden gekund.
Persoonlijk vond ik de kritiek op de meritocratie minder boeiend. Die komt erop neer dat “you can make it if you try” een illusie is die zowel door democraten als republikeinen wordt gedeeld, maar blind blijft voor structurele bronnen van ongelijkheid, onvoldoende waardering en respect heeft voor de kleine man en een faire herverdeling in de weg staat.
In het laatste hoofdstuk wordt de cirkel rond gemaakt met een citaat van Aristoteles, de eerste republikein: “Politiek is er niet alleen om handel mogelijk te maken, maar ook omwille van het goede leven.” (blz. 382)
In het laatste hoofdstuk wordt de cirkel rond gemaakt met een citaat van Aristoteles, de eerste republikein: “Politiek is er niet alleen om handel mogelijk te maken, maar ook omwille van het goede leven.” (blz. 382)
Michael Sandel is intellectueel scherp en overtuigend (en soms een beetje nostalgisch). Toch is de lezer best enigszins vertrouwd met de basisbegrippen en de topoi van de politieke filosofie. Verder is het boek in de eerste plaats door en voor een Amerikaan geschreven. Buiten Aristoteles en Rousseau lopen er niet veel Europeanen in rond. Het boek is echter een bijzonder verhelderende lezing van de politieke geschiedenis van de Verenigde Staten, wat op zich al interessant is. Bovendien is de kritiek op het kapitalisme, het individualisme en het liberalisme aan deze kant van de oceaan even relevant als ginder. De namen en de feiten zijn anders, maar de dilemma’s zijn herkenbaar.
Nick De Clippel
Meer van Nick De Clippel
Nick De Clippel
