De proloog leest als een pamflet. Simon Schama begint in het heden en belicht de ecologische ontwrichting van de aarde, het wereldwijde “hamburgersyndroom” dat verantwoordelijk is voor de verwoesting van miljoenen hectaren tropisch regenwoud, de gevaarlijk verstoorde relaties tussen mens en dier. Hij betreurt het gebrek aan een gemeenschappelijk beleid op Europees en mondiaal niveau tijdens de recente coronacrisis. Het belooft in zijn ogen niets goeds bij nieuwe epidemiologische uitbraken die ongetwijfeld op de loer liggen. Dit in weerwil van idealistische internationale projecten die dan nog eens gedemoniseerd worden door “de volksvrienden van het onderbuikgevoel als zijnde vreemd, uitgebroed door kosmopolitische elites”.

Na deze vlammende inleiding wordt de lezer meegezogen in een reeks aangrijpende en fascinerende verhalen die zich afspelen in de achttiende en negentiende eeuw: de pokken slaan toe in Londen, cholera treft Parijs, de pest komt naar India. Doorheen de scènes van lijden en hoop in ziekenhuizen en gevangenissen, paleizen en sloppenwijken, loopt een indrukwekkende cast van historische personages: zoals onder meer Lady Mary Wortley Montagu, een Engelse aristocrate en dichteres die de pokkenvaccinatie in Europa ingang deed vinden, ondanks weerstand van medici “tegen een schokkende, contra-intuïtieve behandeling van oosterse oorsprong”; de Italiaanse arts Angelo Gatti die het idee van het in ieder menselijk lichaam aanwezige pokgif naar de prullenmand verwees en daarentegen poneerde dat de pokken moesten worden opgevat als een “lichaamsvreemde materie”, overgedragen van de ene besmette mens op de andere, een stelling waarmee hij zijn tijd ver vooruit was; de Britse vaccinatrice Alice Corthorn die in Zuid-India, waar de pestepidemie lelijk om zich heen sloeg, met een paardenkoets talloze huisbezoeken aflegde, terwijl makaken en vijfstrepige palmeekhoorns voor haar rijtuig dood uit de bomen vielen. Hetgeen haar deed concluderen dat het potentieel voor een bredere overdracht van de pestbacil van zoogdieren op mensen plotseling alarmerender en vaccinatie des te belangrijker werd. Toch zou zij stuiten op weerstand en zelfs vijandigheid van de Britse koloniale overheid en werd ze verweten ongevoelig te zijn voor zowel moslim- als hindoetradities.

Het boek besteedt ook ruime aandacht aan een reeks baanbrekende vorsers. Met als uitschieters de Franse epidemioloog en hygiënist Adrien Proust, gereputeerd omwille van zijn geografisch onderzoek naar de pandemieën van de wereld, oprichter van het “Office International d’Hygiène Publique” (de voorloper van de Wereldgezondheidsorganisatie) en een vurig pleitbezorger van maatregelen die wij vandaag onder de noemer van “social distancing” catalogiseren; de Oekraïense microbioloog Ilja Metsjnikov, beroemd vanwege zijn research in verband met de werking van het immuunsysteem; de Zwitsers-Franse arts en bacterioloog Alexandre Yersin, bekend als ontdekker van de pestbacil; de Duitse medicus Emil Adolf von Behring, in 1901 eerste winnaar van de Nobelprijs voor de Fysiologie of Geneeskunde voor zijn ontwikkeling van een serum tegen difterie en tetanus; de Schotse arts en protozoöloog Ronald Ross, tweede winnaar van voornoemde Nobelprijs voor zijn studie van de levenscyclus van de malariaparasiet en de overdracht van malaria via muggenbeten.

Maar centraal in het boek staat toch wel het wonderlijke verhaal van Waldemar Haffkine (1860-1930), samen met Ross een voorvechter van een wetenschappelijke aanpak van besmettelijke ziektes in schril contrast met de kortzichtige politiek van de machthebbers. Deze joodse Frans-Russische held was de eerste microbioloog die een vaccin tegen cholera en builenpest ontwikkelde en toediende, nadat hij het eerst op zichzelf had uitgetest. Hij werd geprezen als “de redder van de mensheid” voor het vaccineren van tallozen in Brits-Indië. Toch werd hij aanvankelijk met argwaan begroet en ontsnapte aan een moordaanslag door islamitische extremisten. In 1902 werd hij zelfs (ten onrechte) aangeklaagd voor de dood van negentien dorpelingen na een vaccinatie in Mulokwal (Punjab), een zaak die bekend werd als de “Kleine Dreyfuss-affaire”, omdat in beide gevallen de “schuldige” een jood was. De wijze waarop Haffkine door zijn tegenstanders werd belaagd, is zowat vergelijkbaar met de onverbiddelijke verdachtmakingen uit rechts-conservatieve hoek waarvan de Amerikaanse immunoloog Anthony Fauci als presidentieel adviseur het slachtoffer werd tijdens de coronapandemie.

In gezonde staat toont dat het spanningsveld tussen wetenschap en politiek er altijd is geweest. Maar ook en vooral dat pandemieën vaak natuurlijke gebeurtenissen zijn die in de geschiedenis met regelmaat voorkomen. De boeiende verhalen dragen het credo van de auteur: in plaats van anderen de schuld te geven, zouden we er beter aan doen te erkennen dat, epidemiologisch gesproken, de wereld één kostbare eenheid is waarin onze lichamen en ons lot onverbrekelijk met elkaar verbonden zijn…

Marc De Bock