24 juni 2025
Het verraad aan de verlichting - Pleidooi voor een nieuwe vooruitgangsbeweging
Hoe meer de conservatieven in het Westen de waarden van vooruitgang en Verlichting omarmen, hoe argwanender de progressieven zich opstellen. Rechts is links geworden en links wordt rechts.
Het geglobaliseerde kapitalisme is een onderdrukkend systeem dat de kloof tussen arm en rijk blijft vergroten, zo zeggen degenen die zich progressief noemen. En ook is het hun overtuiging dat minder groei, meer degrowth dus, te verkiezen is boven vooruitgang, tenminste als we de wereld willen redden. Bovendien zijn racisme en seksisme in onze samenlevingen diep ingebakken, dus morele vooruitgang is een illusie.
In het overzicht van zijn boek duidt Boudry het progressieve verraad aan de verlichting aan als een soort auto-immuunziekte, die drie oorzaken heeft. Het postmodernisme is de eerste, de verdeling in (witte) onderdrukkers en (zwarte) slachtoffers is de tweede en de derde is de Grote Groene Omwenteling, die groei en moderne technologie verkettert.
Eer hij deze redenen uitlegt, gaat hij in op de waarden van de Verlichting, die hij regelmatig zal herhalen: vrijheid van denken en spreken, universeel stemrecht, gelijkheid van man en vrouw, scheiding van kerk en staat, technische innovatie, materiële welstand, vrede, vertrouwen in de rede. Hij maakt korte metten met het misverstand dat de wetenschap, liberale democratie en industrialisering een West-Europese aangelegenheid was: "Eerder een speling van het lot, dan een noodzaak". Evenmin is de wetenschappelijke revolutie een gevolg van de joods-christelijke westerse samenleving, omdat de religieuze autoriteiten juist hevig gekant waren tegen alles wat de Bijbel tegensprak.
Het postmodernisme streefde naar een nieuw soort verlichting, die zo onduidelijk mogelijk uiteengezet werd. Foucault zag overal de kracht van de macht, Derrida vond dat het westerse denken "een ongezonde obsessie met rationaliteit en waarheid" vertoonde. Latour is "de invloedrijkste aanhanger van dat wetenschapsrelativisme". Er volgen nog filosofen, die allemaal de drie poten onder de Verlichting probeerden uit te zagen: waarheid, rationaliteit, morele vooruitgang. Helaas - zo toont Boudry aan - bleef het niet bij wat onschadelijke postmoderne onzin: "Als objectieve waarheid niet bestaat, is dat prachtig nieuws voor klimaatsceptici, antivaccinatieactivisten en creationisten."
We hebben op twee eeuwen tijd ongelooflijk veel bereikt wat betreft armoede, kindersterfte, vrijheid, democratie en toch herleiden de progressieven zowat alles tot "de simpele theorie dat de onderdrukten altijd gelijk hebben en de onderdrukkers altijd ongelijk" (George Orwell). Hieraan wijdt Boudry méér dan 120 bladzijden. De tirannie van het slachtofferschap is het hoofdstuk dat het meeste kritiek kreeg, vooral omdat hij Israël aanduidt als een liberale democratie, omringd door islamitische staten waar de sharia telt en de vrijheid van het individu beperkt is. "Hamas daarentegen is een jihadistische terreurgroep die de enige joodse staat ter wereld volledig wil vernietigen".
Boudry probeert niet te veel te schrijven over "woke", maar kan er uiteindelijk niet omheen. Hij geeft het eerder amusante voorbeeld van de actie op de campus van de universiteit Berkeley in 2016, waaruit moest blijken dat de "witten" begrepen hadden dat zij de daders waren en de "black folks" de slachtoffers.
Met de Grote Groene Omwenteling zetten de progressieven zich af tegen groei. Boudry wijst erop dat je welgesteld moet zijn, eer je je zorgen om de natuur kan veroorloven. Hij toont met vele voorbeelden aan dat je de wetenschap niet mag verhinderen te blijven zoeken naar de juiste oplossingen voor o.a. de klimaatcrisis: "Hoe meer energie, hoe beter ons leven". Petroleum redde de walvis van de ondergang, wegwerpplastic is beter voor het milieu dan katoenen tassen, lokaal voedsel kopen is soms slechter voor het klimaat dan het voedsel dat van ver komt. Ik noem maar een paar van de bevindingen, die me verbaasden.
Doorheen het hele boek vinden we voorbeelden van hoe godsdiensten, en dan vooral de christelijke, maar ook de islamitische, hun best hebben gedaan om vooruitgang en groei tegen te gaan: niet het leven op aarde is belangrijk, het gaat om het hiernamaals. Het besef van schuld en boete wordt ons in de lagere school al ingehamerd.
We moeten ons best doen om het vooruitgangsgeloof terug te vinden, zo meent Boudry, want "vele progressieven zijn ergens onderweg hun geloof in vooruitgang kwijtgeraakt." Kernenergie afwijzen is een voorbeeld van zelfsabotage. De Europese elite minacht innovatie en Europa kwijnt weg.
Je hoeft het niet eens te zijn met de tien aanbevelingen, zo betoogt de auteur, maar bij nummer 1 haken al sommigen van zijn eigen vrienden af: groei zegent alles en iedereen: "De allerbeste manier om de planeet te redden, is om iedereen zo rijk te maken als Greta Thunberg". "Ratio en wetenschap zijn nergens zo belangrijk als in de wereld van de liefdadigheid". Kies dus aan welk doel je doneert. Lees de voorstellen in het boek en denk erover na, dat is wat hij in zijn epiloog aanraadt.
Als recensent beoordeel ik wat de doelstellingen zijn van de auteur en of hij een boek geschreven heeft dat die ideeën duidelijk maakt. Ik kan enkel mijn indrukken over de argumentatie en de stijl meegeven. Over de juistheid van wat en wie hij aanhaalt, betrouw ik op het omvangrijke opzoekingswerk van Boudry, wat blijkt uit de vele bladzijden Noten en Literatuur die hij noteerde. Eén ding is zeker: het is helder geschreven, met humor, zonder hoogdravende of vergezochte voorbeelden. Mij heeft hij al overtuigd.
Gerda Sterk
Gerda Sterk
Maarten Boudry (1984) is schrijver en wetenschapsfilosoof. Hij was houder van de leerstoel Etienne Vermeersch aan de Universiteit Gent. Hij heeft zich uitgeroepen tot progressieve ecomodernist.
Meer van Gerda Sterk
