23 september 2025
Op de schouders van reuzen. Tien grote denkers die je helpen de wereld te begrijpen.
Wil u weten waarom ik dit boek uitkoos? Dat is omdat ik tussen de tien interessante denkers de naam ‘Karl Marx’ zag staan. Zou de Duitse filosoof Schmidt-Salomon de kwestie aankaarten of Marx verantwoordelijk kan gehouden worden voor de wreedheden die in zijn naam gebeurd zijn? En waarom klasseert hij bij de denkers ook een chemicus, een wiskundige en een geoloog? Het boek heeft bovendien een heel leuke omslag: Epicurus (341-270 v.Chr.) neemt een selfie, samen met de negen anderen: Charles Darwin, Albert Einstein, Marie Curie, Alfred Wegener, Carl Sagan, Friedrich Nietzsche, Karl Marx, Karl Popper en Julian Huxley.
Michael Schmidt-Salomon (1967) is een Duitse auteur, filosoof en public relations-manager. Als voorzitter van de Giordano Bruno Foundation, een humanistische organisatie die kritisch staat tegenover religie, is hij geïdentificeerd als Duitslands 'hoofdatheïst'.
De auteur start zijn boek met de inleiding ‘Een hoofd denkt nooit alleen’. Hij baseert zich daarvoor op de bekende uitspraak van Isaac Newton: “Als ik verder heb kunnen zien, dan is dat omdat ik op de schouders van reuzen sta”. De tien die hij koos zijn niet, aldus Schmidt-Salomon, de tien grootste genieën van de mensheid, maar slechts tien influencers van ons huidig wereldbeeld. Hij benadrukt dat we onze rolmodellen niet moeten veranderen in halfgoden, ze kwamen “precies op het juiste moment op de juiste plaats met hun respectievelijke eigenschappen”. Zijn motivatie om het boek te schrijven is “omdat ik de laatste jaren de indruk krijg dat relevante kennis verloren gaat in de stortvloed van informatie die ons elke dag weer overspoelt”. Schmidt-Salomon noemt dat een ‘culturele dementie’ die ons perspectief vernauwt.
Na de tien afzonderlijke hoofdstukken over de denkers, eindigt het boek met een ‘Vergezicht’, op weg naar de toekomst: de mens in het Antropoceen. Wat zich tussen duidende inleiding en opmerkelijke uitleiding bevindt, is om van te smullen, althans zo heb ik het ervaren. Heerlijke, soms prikkelende lectuur. Zeker het hoofdstuk over Popper. Zijn falsificatieprincipe was me bekend, maar hij heeft veel meer te bieden.
Charles Darwin mag het boek openen. Hij ging extreem voorzichtig te werk en maakte er een punt van om zijn theorie nauwgezet te onderbouwen. Zijn beroemde zin “Verandering is de enige constante” is ook toepasbaar op de evolutietheorie zelf, die zichzelf steeds verder ontwikkelde. Albert Einstein wordt gepresenteerd als een onverbeterlijke vrijdenker die de wereld bekeek vanuit een uniek perspectief en sceptisch stond tegenover alle soorten dogma’s. Nobelprijswinnaar, en enige vrouw in dit boek, Marie Curie bracht door haar extreme vasthoudendheid een van de grootste wetenschappelijke revoluties van de moderne tijd op gang. Alfred Wegener wordt door de auteur beschreven als een wetenschappelijk generalist die eveneens vertrouwd was met niet-wetenschappelijke gebieden, wat hem een “breed zicht” gaf.
Generaties geologen wilden het niet toegeven, maar de aarde beweegt wel degelijk, Wegeners theorie over continentale drift wordt pas vier decennia na zijn dood erkend. Astrofysicus, en jarenlange adviseur van de NASA, Carl Sagan zal een beslissende invloed hebben op het nieuwe beeld van de aarde en de kosmos. Hij is ervan overtuigd dat we ons “alleen met de wetenschappelijke methoden kunnen bevrijden van […] beperkte denkkaders”.
Epicurus was dan weer zijn tijd ver vooruit en hekelde elke vorm van wondergeloof, verwierp elke toe-eigening van het individu door de maatschappij en dat maakte hem daardoor tot een van de belangrijkste pioniers van de democratische rechtsstaat. Het is een epicurisch inzicht dat niet de goden bepalen wat er in de kosmos gebeurt, maar de natuurwetten. En natuurlijk niet te vergeten is er zijn bekende uitspraak: “Als we er zijn is de dood er niet, maar als de dood er is, zijn wij er niet meer.”
In hoofdstuk zeven is het de beurt aan Friedrich Nietzsche die slechts vertrouwt op empirische wetenschappen en niet misleid wil worden door metafysische speculaties, wat volop te vinden is in zijn filosofisch wereldbeeld. Het christendom beschrijft hij als “de Ene onsterfelijke schandvlek van de mensheid, de meest onderaardse samenzwering die er ooit heeft bestaan tegen het leven zelf […]”. Karl Marx benadrukt dat de mens geen abstract, buiten de wereld hokkend wezen is, maar bepaald wordt door de omstandigheden waaronder hij opgroeit. Er is de onoplosbare tegenstelling tussen humanisme enerzijds en historisch determinisme anderzijds, een overtuiging die de vroegrijpe Marx al neerpende in een essay voor zijn eindexamen op de middelbare school. Net zoals in het hoofdstuk over Nietzsche voert de auteur ook hier Albert Camus op, wat me doet vermoeden dat Camus een kanshebber was om in het boek opgenomen te worden, maar het heeft moeten afleggen tegen sterke tegenstanders.
Karl Popper leren we kennen als de “charismatische, humoristische en verfrissende antiautoritaire docent” die zowel de theorie van de wetenschap als de theorie van de democratie op zijn kop heeft gezet, aldus de auteur. In zijn werk vinden we de drie fundamentele principes voor een open samenleving terug: liberalisme, egalitarisme en individualisme (gericht op het individu in plaats van op het collectief). Degene die de intelligente rij afsluit is de Britse evolutiebioloog Julian Huxley, de eerste directeur van de UNESCO en voorstander van het concept ‘evolutionair humanisme’, waarmee hij een filosofie bedoelt die gericht is op de progressieve bevindingen van de wetenschap en die de volledige ontwikkeling van het individu als het centrale doel en criterium van verdere evolutionaire vooruitgang ziet.
Mijn fout automatisme om het woord ‘denkers’ meteen met filosofen te associëren wordt terecht aan diggelen geslagen door dit boek. Ook exacte wetenschappers hebben uiteraard ‘gedacht’ of moeten ‘denken’. Wetenschap is een manier van denken, aldus Carl Sagan. Hij pleitte ervoor om ons kritisch vermogen in stand te houden, daarom moet wetenschap toegankelijk gemaakt worden voor een breed publiek en op die manier leiden tot definitief afrekenen met irrationele zaken én met onze belachelijke zelfoverschatting, inclusief religies en ideologieën. Schmidt- Salomon volgt met zijn boek de raad op van Sagan en levert met deze uitgave een niet al te moeilijk, vlot leesbaar boek af. Hij schrijft in zijn inleiding dat het een bewuste tactiek is. Slim gezien.
De charme en de toegankelijkheid van het boek ligt inderdaad in de combinatie van het vertellen van de persoonlijke levens van de tien protagonisten en het aanvaardbaar diep verkennen van hun filosofie of hun wetenschappelijk onderzoek. Voor de lezer wordt het bovendien duidelijk dat de tien ook een aantal gemeenschappelijke kenmerken vertonen. De geportretteerden hebben allemaal hun bijzondere intelligentie enkel op positieve wijze gebruikt, namelijk om op zoek te gaan naar waarheid en kennis. Ze waren naturalistisch en humanistisch. Sagan waarschuwde voor de klimaatproblemen, wat zijdelings eerder ook al meegegeven werd door Marx. Curie en Einstein kunnen beschouwd worden als pacifisten en zowel Einstein als Epicurus waren duidelijke vrijdenkers. Leuk om weten is dat Popper op bezoek ging bij Einstein, ze debatteerden over determinisme en indeterminisme. Marx en Nietzsche waren beiden vol lof over Epicurus, ze noemden het respectievelijk de grootste Griekse verlichtingsfilosoof en een van de grootste mannen die ooit hebben geleefd.
In een uiterst boeiend laatste hoofdstuk voert de auteur een elfde intelligent mens ten tonele. De Nederlandse meteoroloog Paul Crutzen vestigt in 2000 de aandacht op de door de Amerikaanse bioloog Eugene Stoermer gebruikte term ‘antropoceen’. Samen met Sagan behoort Crutzen tot de eerste onderzoekers die waarschuwen voor het gevaar van een nucleaire winter. En net als Julian Huxley combineert hij seculier-humanistische waarden met een evolutionair naturalisme. Wat volgt is een beschrijving van de grote dosis geluk die we gehad hebben dat we als mensheid nog altijd bestaan. Termen zoals ‘axiale periode’, ‘Drake-vergelijking’, fosforcrisis enz. komen aan bod en het wordt niet alleen duidelijk dat ons hoogtechnologisch niveau tot zelfvernietiging kan leiden, maar ook dat de nieuwe bloei van religieus fundamentalisme ons parten kan spelen.
Alle ideologieën zijn bovendien gericht tegen moderniteit, pluralisering, secularisering, vrouwenrechten enz., met andere woorden tegen de principes van een open samenleving wat Popper tachtig jaar geleden al bestempelde als ‘angst voor de vrijheid’. De auteur zelf - van dit waardevolle boek - kant zich zowel tegen de romantische terugkeer naar de natuur als tegen een naïef geloof in de zegeningen van de technologie. De zegeningen van het boek zelf zijn talrijk, het raakt verschillende zaken aan, iedereen vindt er ongetwijfeld zijn gading in. Het helpt inderdaad om de wereld wat beter te begrijpen, zoals in de ondertitel meegegeven. De aandachtige lezer zal bovendien merken dat de tien ook daadwerkelijk via deze uitgave ‘influencen’.
En o ja, geeft de auteur zijn mening over de verantwoordelijkheid van Karl Marx (1818-1883)? Ja, dat doet hij, Schmidt-Salomon vermoedt dat Marx zijn vermeende opvolgers Lenin (1870-1924) en Stalin (1878-1953) waarschijnlijk elk recht zou hebben ontzegd om zichzelf ‘marxisten’ te noemen. Al pleit hij Marx ook niet volledig vrij. Wil u daar meer over weten? Lees dan hoofdstuk acht. Of nog beter, lees het hele boek. Schmidt-Salomon deed immers een belangrijke duit in het zakje om ‘de grote paradox van onze tijd’ te verkleinen. En die paradox is: “Nog nooit hebben mensen zoveel geweten over de evolutie, leven en bewustzijn, en tegelijkertijd zijn er nog nooit zoveel mensen geweest die niet eens bij benadering weten wat wij al weten”.
Sophia De Wolf
