29 april 2020
Het tijdperk van de huid
De auteur is een Kroatische schrijfster. Zij werd geboren in de buurt van Zagreb, destijds de hoofdstad van een deelrepubliek van Joegoslavië. Zij groeide op tijdens de periode na de Tweede Wereldoorlog onder het socialistisch/communistisch bewind van maarschalk Tito. Een regime waar conformisme en trouw aan de idealen van de socialistische staat het leven van de burgers bepaalden. Haar familie en zijzelf onderschreven dit blijkbaar zonder problemen.
Toen de burgeroorlog uitbrak in 1991 en Joegoslavië uiteen aan het vallen was, had Dubravka Ugresic zich kritisch uitgelaten over die oorlog. Al snel werd haar dissidente positie als kunstenares (schrijfster en op de koop toe vrouw) moeilijk leefbaar. In 1993 verliet zij haar land om zich in Nederland te vestigen. Zij werd in het Westen al snel erkend als een belangrijke stem uit de Balkan, en in haar boeken en essays blijft zij sindsdien de evoluties in haar geboorteland Kroatië opvolgen en becommentariëren.
Mettertijd is de auteur voor occasionele bezoeken teruggekeerd naar haar geboorteland. Met afgrijzen stelt zij steeds opnieuw vast dat dezelfde groep mensen die verantwoordelijk waren voor het uitbreken van de oorlog en de daarin gepleegde oorlogsmisdaden de machthebbers van vandaag zijn. Hun positie legitimeren zij door hun ‘heldendaden’ en realisaties tijdens de burgeroorlog. Volgens Ugresic gedragen zich nu identiek als de “elite” van het nieuwe Rusland, “het is een wereld van criminelen, moordenaars, oligarchen, politici, superrijken…”.
Mettertijd is de auteur voor occasionele bezoeken teruggekeerd naar haar geboorteland. Met afgrijzen stelt zij steeds opnieuw vast dat dezelfde groep mensen die verantwoordelijk waren voor het uitbreken van de oorlog en de daarin gepleegde oorlogsmisdaden de machthebbers van vandaag zijn. Hun positie legitimeren zij door hun ‘heldendaden’ en realisaties tijdens de burgeroorlog. Volgens Ugresic gedragen zich nu identiek als de “elite” van het nieuwe Rusland, “het is een wereld van criminelen, moordenaars, oligarchen, politici, superrijken…”.
Het beeld van de maatschappij die voortgekomen is uit de chaos van de oorlog en die pudiek “transitie” wordt genoemd is ronduit Hobbesiaans: de mens is slecht en is een wolf voor de andere. Haar oordeel is staalhard. In 17 essays schetst zij een vernietigend beeld van de neergang van het land op alle domeinen.
Een aantal essays bespreken de gruwel van de oorlog en de uitspattingen die er hebben plaatsgevonden. De massamoorden en de psychologie van de verantwoordelijken worden in extenso beschreven. Op het einde van de rit blijft er niet veel meer over van wat ooit beschaving, waarden en moraal werd genoemd. Deze werden vervangen door een nieuw, allesoverheersend nationalisme dat naadloos aansluit bij het oorlogsverleden van een deel van de Kroatische bevolking die tijdens WO II collaboreerden met het naziregime en die onder de naam van ‘Ustachis’ zich te buiten gingen aan vreselijke oorlogsmisdaden. Tijdens het regime van Tito werd dit verleden officieel veroordeeld maar de denkbeelden zijn blijkbaar onderhuids blijven verder sluimeren. De democratiseringsgolf na de val van de muur van Berlijn heeft hieraan niets kunnen veranderen. De partij die voortgekomen is uit de erfenis van de Ustashi’s is momenteel de belangrijkste en machtigste van het land.
Een aantal essays bespreken de gruwel van de oorlog en de uitspattingen die er hebben plaatsgevonden. De massamoorden en de psychologie van de verantwoordelijken worden in extenso beschreven. Op het einde van de rit blijft er niet veel meer over van wat ooit beschaving, waarden en moraal werd genoemd. Deze werden vervangen door een nieuw, allesoverheersend nationalisme dat naadloos aansluit bij het oorlogsverleden van een deel van de Kroatische bevolking die tijdens WO II collaboreerden met het naziregime en die onder de naam van ‘Ustachis’ zich te buiten gingen aan vreselijke oorlogsmisdaden. Tijdens het regime van Tito werd dit verleden officieel veroordeeld maar de denkbeelden zijn blijkbaar onderhuids blijven verder sluimeren. De democratiseringsgolf na de val van de muur van Berlijn heeft hieraan niets kunnen veranderen. De partij die voortgekomen is uit de erfenis van de Ustashi’s is momenteel de belangrijkste en machtigste van het land.
Haar ideologie vat zich samen en beperkt zich tot een ‘nieuw-ultranationalisme’. Dit wordt verspreid en onderhouden door drie belangrijke maatschappelijke instituties: het onderwijs, de kerk en de regering. Die instituties bundelen hun krachten om eenzelfde manier van denken (pensée unique!) te propageren. Zij induceren een universalistische (dus mannelijke en misogyne) kijk op de wereld waarvan godsdienst, geloof, patriarchale mentaliteit, etniciteit alsook xenofobie en homofobie prominent deel uitmaken. Eigenlijk gaat het hier om een cluster van opvattingen en gedragingen die we in vele postcommunistische democratieën herkennen en die bekend staan onder het paraplubegrip ‘populisme’
Enkele karakteristieken hiervan worden vervolgens in afzonderlijke essays behandeld.
Men pleegt een aanval op het verleden via wat de auteur een proces van ‘dubbele destructiviteit’ noemt. Enerzijds wordt het materiële verleden letterlijk afgebroken. Monumenten worden vernield, soms opgeblazen. In het beste geval liggen ze er volledig verwaarloosd bij. Ook het landschap en de natuur kunnen niet op enig respect rekenen. Anderzijds wordt ook het historisch collectief geheugen systematisch vernietigd. Ooit gepleegde oorlogsmisdaden worden genegeerd of zelfs ontkend en draaien dus uit op straffeloosheid voor de daders. Meer nog, dikwijls wordt rond hun persoon een heldencultus geweven. Hagiografieën hierover worden op de markt gebracht en gretig gelezen.
Enkele karakteristieken hiervan worden vervolgens in afzonderlijke essays behandeld.
Men pleegt een aanval op het verleden via wat de auteur een proces van ‘dubbele destructiviteit’ noemt. Enerzijds wordt het materiële verleden letterlijk afgebroken. Monumenten worden vernield, soms opgeblazen. In het beste geval liggen ze er volledig verwaarloosd bij. Ook het landschap en de natuur kunnen niet op enig respect rekenen. Anderzijds wordt ook het historisch collectief geheugen systematisch vernietigd. Ooit gepleegde oorlogsmisdaden worden genegeerd of zelfs ontkend en draaien dus uit op straffeloosheid voor de daders. Meer nog, dikwijls wordt rond hun persoon een heldencultus geweven. Hagiografieën hierover worden op de markt gebracht en gretig gelezen.
De positie van de vrouw in het nieuw nationalisme is terug te brengen naar de ‘Kinderen – Kerk – Keuken ideologie’ op een achtergrond van permanente misogynie. De vrouw wordt opnieuw beschouwd als een gebruiksvoorwerp. Discriminatie van vrouwen wordt als normaal ervaren.
Dirk De Schrijver
Op humanistisch geïnspireerde intellectuelen, auteurs en wetenschappers wordt openlijk neergekeken. Zij worden op een zijspoor gezet of weggesaneerd. Hun posities worden ingenomen door ‘analfabeten van de macht’. Domheid is hun belangrijkste kenmerk. Zij is volgens Urgresic alomtegenwoordig. Tezelfdertijd kunnen deze mensen niet nalaten te wuiven met vervalste universitaire diploma’s en eredoctoraten en zorgen ze er vooral voor dat hun kinderen in de beste scholen en universiteiten van Europa en Amerika kunnen studeren.
Tenslotte wordt ook het domein van de cultuur ingevuld vanuit de nieuw-nationalistische ideologie. Ook hier heerst de eenheidsworst. Verheerlijking van het vaderland in muziek en dans, maar ook collectief orgastisch gedrag rond voetbalsuccessen en allerhande vaderlandse ceremonieën, maken hiervan deel uit.
Daar waar voordien ruim plaats was voor de mens en zijn lichamelijk en sociaal welzijn is nu geld de maat van alle dingen geworden. Uiterlijke tekenen van rijkdom bepalen het prestige van de leden van de nieuwe heersende klasse. Hun levensstijl imiteert klakkeloos de intellectuele leegheid van de TV-reality programma’s die als realiteit worden ervaren en geïmiteerd.
Kortom, volgens de auteur glijdt Kroatië langzaam weg in een poel van criminaliteit, corruptie, spilzucht en incompetentie. Het ultranationalisme doet niets anders dan het morele, politieke en economische bankroet van het land camoufleren.
Kortom, volgens de auteur glijdt Kroatië langzaam weg in een poel van criminaliteit, corruptie, spilzucht en incompetentie. Het ultranationalisme doet niets anders dan het morele, politieke en economische bankroet van het land camoufleren.
Dit boek hangt een hard beeld op van het postcommunistische Kroatië. Voor de West-Europese lezer een interessante kennismaking.
Meer van Dirk De Schrijver
