28 oktober 2020
Mannen die deugen
Vooraleer Ivan Jablonka tot een definitie komt van wat precies een man is die deugt, legt hij uit waarom ze niet deugen.
Dat vergt driekwart van het boek. Hij maakt duidelijk dat mannen noch vrouwen zich bewust waren van de genderonrechtvaardigheid tot rond 1850. Tot die tijd was het algemeen aanvaard dat “vrouw-zijn een vorm van dienstverlening is". Hij schrijft: “Door ze beschikbaar te stellen aan mannen dienen vrouwenlijven een driedubbel doel: genot verschaffen, kinderen voortbrengen en die kinderen opvoeden in een huishouden. Drie organen waarborgen die driedubbele taak van de vrouw: vagina, baarmoeder en borsten.”
Ivan Jablonka is een historicus. Hij toont aan dat het patriarchaat zeer oud is en wereldwijd verbreid. Hij begint in de prehistorie (Laat-paleolithicum). Onze kennis hierover is relatief gering en betwistbaar, maar de archeologische vondsten wijzen in de richting van een man-vrouw-werkverdeling en van het belang van de vruchtbare vrouw. De ontwikkeling van de landbouw en de veeteelt maakten de werkverdeling nog duidelijker: de man vond een nieuwe bron van macht in het bezit van land en vee. De vrouwen baarden méér kinderen dan voorheen en waren dus voortaan aan huis gebonden. De auteur toont dat aan met een overvloed aan voorbeelden uit alle werelddelen.
Om al dat bezit te verdedigen of te vergroten, bezat de man wapens en voerde hij oorlogen. Dat vergrootte zijn macht en maakte de vrouwen nog meer ondergeschikt en minderwaardig. De eerste koningen waren vrijwel altijd mannen of bij uitzondering een vrouw die hoogstens als tijdelijke plaatsvervangster van haar man of zoon “regeerde”. In sommige maatschappelijke regionen stellen we dit nog altijd vast. Zo is in de bedrijfswereld de directie nog steeds overwegend mannelijk.
De goden werden mannelijk of de erediensten “nu gesticht zijn door Mozes, Confucius, Boeddha, Jezus (omringd door zijn twaalf apostelen) of door Mohammed: godsdiensten en spirituele stromingen vinden hun oorsprong in de boodschap van een man” (p. 41). “De katholieke kerk is één van de meest patriarchale instellingen ter wereld”; “In de hele moslimwereld staat de positie van de vrouw er niet goed voor”(p. 292).
Tot ver in de 19de eeuw zijn “Vrije vrouwen in de eerste plaats ongebonden vrouwen, dat wil zeggen vrouwen zonder echtgenoot. Ze worden beschermd door maagdelijkheid of door weduwschap” en het blijven uitzonderingen.
De goden werden mannelijk of de erediensten “nu gesticht zijn door Mozes, Confucius, Boeddha, Jezus (omringd door zijn twaalf apostelen) of door Mohammed: godsdiensten en spirituele stromingen vinden hun oorsprong in de boodschap van een man” (p. 41). “De katholieke kerk is één van de meest patriarchale instellingen ter wereld”; “In de hele moslimwereld staat de positie van de vrouw er niet goed voor”(p. 292).
Tot ver in de 19de eeuw zijn “Vrije vrouwen in de eerste plaats ongebonden vrouwen, dat wil zeggen vrouwen zonder echtgenoot. Ze worden beschermd door maagdelijkheid of door weduwschap” en het blijven uitzonderingen.
Vanaf pagina 113 behandelt Jablonka de invloed en 'successen' van het feminisme, zowel de aanloop ernaartoe (zie De Verklaring van de Rechten van de Mens) als hoe er een zekere gelijkheid voor de wet ontstond, onder andere omdat méér vrouwen tot onderwijs werden toegelaten.
Het uitgangspunt om gelijke rechten te krijgen, is niet voor alle feministes hetzelfde. Gaan ze uit van de verschillen of juist van de gelijkheid tussen de seksen? Jablonka belicht de twee zonder te oordelen en wijst erop dat ze uiteindelijk hetzelfde doel nastreven: het doorbreken van de “patriarchale eeuwige cirkel”. Er waren in het begin van de bewustwording weinig feministische vrouwen omdat tegen de heersende macht van de man ingaan niet zonder gevaar was. De Japanse Kanno Suga is terechtgesteld in 1911 omdat ze precies die heerschappij aankloeg. Er zijn nog minder feministische mannen, maar ze bestaan wél en de vrouwen hebben hen nodig. Omdat het zo belangrijk is, gaat hij in een apart hoofdstuk uitgebreid in op wat emancipatie eigenlijk is of zou moeten zijn.
Het uitgangspunt om gelijke rechten te krijgen, is niet voor alle feministes hetzelfde. Gaan ze uit van de verschillen of juist van de gelijkheid tussen de seksen? Jablonka belicht de twee zonder te oordelen en wijst erop dat ze uiteindelijk hetzelfde doel nastreven: het doorbreken van de “patriarchale eeuwige cirkel”. Er waren in het begin van de bewustwording weinig feministische vrouwen omdat tegen de heersende macht van de man ingaan niet zonder gevaar was. De Japanse Kanno Suga is terechtgesteld in 1911 omdat ze precies die heerschappij aankloeg. Er zijn nog minder feministische mannen, maar ze bestaan wél en de vrouwen hebben hen nodig. Omdat het zo belangrijk is, gaat hij in een apart hoofdstuk uitgebreid in op wat emancipatie eigenlijk is of zou moeten zijn.
De originaliteit van het boek zit vooral in het laatste deel waarin Jablonka niets minder dan een nieuwe mannelijke ethiek formuleert. Er is iets aan het gebeuren met de viriele mannelijke waarden waaraan de mannen hun superioriteit over de andere helft van de mensheid menen te kunnen ontlenen: gebruik van geweld, verkrachting, roekeloze moed, berekende galanterie, kracht, onoverwinnelijk heldendom, opzichtige vrijgevigheid, loyaliteit, bereidheid te sterven voor een transcendente overtuiging, machtswellust, vrouwen gebruiken … Mannen moeten beseffen dat ze aantrekkelijker worden voor vrouwen als ze een ander – vrouwelijker! – soort mannelijkheid uitstralen. Jablonka maakt duidelijk dat de mannen zélf erbij zouden winnen als ze die kant van hun persoonlijkheid niet zouden miskennen. Hij gaat zo ver om te illustreren dat de hele maatschappij – waar ook ter wereld – daar baat bij heeft.
“De juiste mannelijkheid is respectvol, gelijkwaardig en neemt afstand van het patriarchaat”, zo besluit Jablonka. Er is heel wat bereikt, maar er valt nog veel te doen om vrouwen dezelfde rechten te geven als mannen. Mannen moeten zich eerst al bewust zijn van hun eeuwenoud voordeel en dan bereid zijn mee te werken aan het erkennen van “de menselijkheid van die ander” en aan “haar onvoorwaardelijke vrijheid en gelijkheid”.
In de epiloog past de auteur al het voorgaande toe op zijn eigen leven, wat hij ook in een interview (in Trouw 29 augustus 2020) uitlegt: “Ik zeg niet dat ik deug”, zegt Jablonka (46) in zijn Parijse flat, waar hij woont met zijn vrouw en drie dochters. “Maar ik doe wel een poging. Elke man zou zich moeten afvragen waarop zijn macht is gebaseerd. En waarom wij diep van binnen geen echte gelijkheid willen, waarom wij geen afstand doen van onze privileges of voordelen.” In het boek klinkt dat als volgt: “Voor een man die, als ik, geboren en getogen is in het Frankrijk van het laatste kwart van de twintigste eeuw, is gelijke verdeling van huishoudelijke taken niet vanzelfsprekend. Ik doe het omdat mijn vrouw mij daartoe opvoedt en daarvoor een prijs betaalt in de vorm van discussies, spanningen en zelfs ruzies.”
Welke lezeres van deze recensie klinken die woorden en de toestand die ze beschrijven niet bijzonder vertrouwd in de oren?
Meer van Gerda Sterk
