15 maart 2021
De getemde mens
‘Hier heeft zich iets voorgedaan waarmee we met z’n allen niet meer in het reine komen.’
_Hannah Arendt
Antropokritisch. Weet het niet. Ongebonden. Multilevensbeschouwelijk. Episcopaals. Kan niet kiezen. Een greep uit zowat 140 levensbeschouwelijke zelfomschrijvingen in De Getemde Mens. Deze intrigerend, doordacht, spits. Daarnaast ook klassiekers als rooms-katholiek, ongelovig, christen, Jood, vrijzinnig humanist, … Allemaal vertellen ze waar onze moraal dan wel vandaan komt. Ónze! Want dat was de vraag. Niet úw moraal… Waarbij meteen werd voorbijgegaan aan morele alleenloperij of zelfredzaamheid. Moraliteit gedijt niet in het isolement of de ijlte was de initiële aanname en dus ging heel wat introspectie – opvallend, toch – als vanzelf richting socialisering uit. Anderzijds: niks zo ik-gebonden of persoonlijk als morele overtuigingen en gedrag…
_Archimedes voor moraalfilosofen
Waar komt (volgens u) onze moraal vandaan? was de gewild netelige en dubbelzinnige vraag die Martin Harlaar stelde aan meer dan 140 bekende en onbekende personen met uiteenlopende culturele achtergronden en levensbeschouwingen. Uiteenlopend? Tja, maar daarom niet minder selectief, want geen hindoe, boeddhist, sikh, sjamaan of – doordenkertjes! – veganist, IS-fanaat, Schild-&-Vriend-er, de-Sade-ist, fascist, vrijmetselaar, communist, liberaal, …(Stof voor een volgend rondje misschien?) Immers, waarom zou moreel gedrag niet kunnen gedijen buiten elke levensbeschouwing of cultuurgebondenheid om? Al ís moraliteit daar een opvallend bestanddeel van. Maar die vaststelling kan ook een gemakzuchtige circulaire redenering verbergen: ‘Levensbeschouwing ìs (vooral) moraliteit.’ Dan is de vraag: Wat betekent het om zich als katholiek, protestant, atheïst, agnost, moslim of Jood te bekennen en zo het eigene van moraliteit uit te leggen? Of verantwoording af te leggen voor je eigen moraal… Een paradox à la von Munchhausen die de vraag doorspeelt richting antwoorden als de categorische imperatief of De Zingever van Jaap Kruithof: Verantwoording? > Fundering? > Verscheidenheid? > Dialoog? > Overeenstemming? > Modus Vivendi? Want luisteren, begrijpen en verzoenen daar was het Harlaar – ‘Wat beweegt u?’ – in de eerste plaats om te doen…
_Menschliches, Allzumenschliches
Je kan op vele manieren naar menselijk moraliteit kijken. Ook zonder weet van gecanoniseerde regels, goddelijke voorschriften, wetsbepalingen, gepreek of verkeersreglementen vertonen mensen moreel gedrag. Ook al beseffen we dat eerder niet dan wel, er is meer moraliteit in ons dan we vermoeden of willen beseffen. (Denk maar aan banale eetgewoonten of rijgedrag waar we, al dan niet bedoeld, schade berokkenen door eigengereide kieskeurigheid: Bewust? Onbewust? Schuld? Zonde? Verantwoordelijkheid? Vrije Wil? Straf en beloning?) Meteen heel wat voer voor vele pittige debatten…) Je kan het allemaal ethologisch (en moraalwetenschappelijk) bestuderen.
_Darwin voor moraalwetenschappers
Dat blijkt ook te gelden voor andere soorten… In 1872 publiceerde Charles Darwin The Expression of the Emotions of Man and Animals. Een stevige voorzet naar meer aandacht voor moreel gedrag bij andere soorten. Maar misschien ook naar de bias van antropische projectie en vermeende (h)erkenning over de soortgrenzen heen. Het werd Darwin vooral in religieuze middens niet in dank afgenomen…
Vandaag leert primatoloog Frans de Waal ons dat zelfbehoud, empathie en wederkerigheid de aandriften zijn voor moreel gedrag. Een benadering gesteund door ethologische en psychologische bevindingen. Los van elke levensbeschouwing. Alhoewel… Moraliteit als een survivalkit in “the struggle for life” en finaal terug te voeren op overlevingsdrift en eigenbelang? Al dan niet gestuurd door een vrije wil en altruïsme? Met als van oudsher de terechte vragen: Nature? Nurture? Aangeboren? Genetisch gecodeerd? Voer voor het onbesliste debat over de moral origins of our species.
Moraliteit, een survivaltool… De idee werd vooral omarmd door Darwinistische (atheïstische?) ethologen, biologen en psychologen. Té terughoudend? Misschien, want intussen ijveren dierenrechtenactivisten en andere eco-moralisten nog steeds voor dieren- en milieurechten. Tegen de zelfverklaarde rechtmatigheid in van welke antropocentrische moraal dan ook... Probleempje: andere levensvormen kunnen (of mogen?) niet spreken. Dus voor zichzelf opkomen… Antropocentrisme, onmondigheid en mededogen troef dus, want een moeilijke dialoog tussen de soorten… Wie pleit er voor de Aarde?
Coda 1
Hoe zou het nog gesteld zijn met de moraliteit van Mowgli?
Of de Wilde van Aveyron, dat andere wolfskind…
Vandaag leert primatoloog Frans de Waal ons dat zelfbehoud, empathie en wederkerigheid de aandriften zijn voor moreel gedrag. Een benadering gesteund door ethologische en psychologische bevindingen. Los van elke levensbeschouwing. Alhoewel… Moraliteit als een survivalkit in “the struggle for life” en finaal terug te voeren op overlevingsdrift en eigenbelang? Al dan niet gestuurd door een vrije wil en altruïsme? Met als van oudsher de terechte vragen: Nature? Nurture? Aangeboren? Genetisch gecodeerd? Voer voor het onbesliste debat over de moral origins of our species.
Moraliteit, een survivaltool… De idee werd vooral omarmd door Darwinistische (atheïstische?) ethologen, biologen en psychologen. Té terughoudend? Misschien, want intussen ijveren dierenrechtenactivisten en andere eco-moralisten nog steeds voor dieren- en milieurechten. Tegen de zelfverklaarde rechtmatigheid in van welke antropocentrische moraal dan ook... Probleempje: andere levensvormen kunnen (of mogen?) niet spreken. Dus voor zichzelf opkomen… Antropocentrisme, onmondigheid en mededogen troef dus, want een moeilijke dialoog tussen de soorten… Wie pleit er voor de Aarde?
Coda 1
Hoe zou het nog gesteld zijn met de moraliteit van Mowgli?
Of de Wilde van Aveyron, dat andere wolfskind…
_Exclusief menselijk
In zijn bijdrage(n) bepleit Dirk Verhofstadt immers een universele, seculiere moraal. Die vindt hij vooral in de UVRM. Eigenlijk een juridische tekst vol streefdoelen, vaagheden en compromissen – vol Westerse signatuur - , maar geen unisono morele verbintenis. Universeel? Kan dat gezien de verscheidenheid aan morele (en levensbeschouwelijke) overtuigingen wereldwijd? Allicht zijn de mensenrechten pragmatisch dan het beste dat we hebben.
Seculier? In de plaats van het heikele christelijk-joodse Eerste Gebod ‘Bovenal bemin een God’ stelt Verhofstadt ‘Bovenal bemin de mens’ voor. (p. 48) Dé mens. Nadrukkelijk. Los van elke godsdienst of theologie. Waarna hij andere geboden laat volgen bedoeld voor meer mondiale rechtvaardigheid. Wat die aansporen is het verheffende streven om anderen geen schade te berokkenen, leed en pijn te vermijden en te ijveren voor welbevinden en geluk.
Mooi. Als seculier atheïst wil ik Verhofstadt daarin zeker volgen. Maar toch… Het afvoeren van het Eerste Gebod zorgt daarom niet onverkort voor een meer excellente of universele moraal. Godsdienst en religie - hoe obscuur, dicterend en fanatiek ook - zijn voor een groot deel van de mensheid nog steeds een houvast en drijfveer voor moreel gedrag.
Verder nog: kan je in tijden van klimaatopwarming, uitputting van grondstoffen en energiebronnen, uitstervend leven, ontbossing, … nog blijven gaan voor een antropocentrisch aangestuurde moraal? Met aanspraken op universaliteit, jawel, maar in competitie met een beperkte menselijke empathie?
Aanbevolen in deze: De hoogmoed der chimpansees (een kleine fabel) door Martin Harlaar. (p. 311) De titel van de voorliggende bundel - De Getemde Mens - krijgt hier voluit zijn betekenis…
Seculier? In de plaats van het heikele christelijk-joodse Eerste Gebod ‘Bovenal bemin een God’ stelt Verhofstadt ‘Bovenal bemin de mens’ voor. (p. 48) Dé mens. Nadrukkelijk. Los van elke godsdienst of theologie. Waarna hij andere geboden laat volgen bedoeld voor meer mondiale rechtvaardigheid. Wat die aansporen is het verheffende streven om anderen geen schade te berokkenen, leed en pijn te vermijden en te ijveren voor welbevinden en geluk.
Mooi. Als seculier atheïst wil ik Verhofstadt daarin zeker volgen. Maar toch… Het afvoeren van het Eerste Gebod zorgt daarom niet onverkort voor een meer excellente of universele moraal. Godsdienst en religie - hoe obscuur, dicterend en fanatiek ook - zijn voor een groot deel van de mensheid nog steeds een houvast en drijfveer voor moreel gedrag.
Verder nog: kan je in tijden van klimaatopwarming, uitputting van grondstoffen en energiebronnen, uitstervend leven, ontbossing, … nog blijven gaan voor een antropocentrisch aangestuurde moraal? Met aanspraken op universaliteit, jawel, maar in competitie met een beperkte menselijke empathie?
Aanbevolen in deze: De hoogmoed der chimpansees (een kleine fabel) door Martin Harlaar. (p. 311) De titel van de voorliggende bundel - De Getemde Mens - krijgt hier voluit zijn betekenis…
_Oefeningen in empathie
Terecht vraagt Guido Van Heeswijck zich dan ook af ‘of en hoe we ooit kunnen beantwoorden aan de hoge verwachtingen die de ethiek van universele mensenrechten ons stelt’. (p. 295) In (christelijke) geloofskringen zal men het dan al gemakkelijk hebben over naastenliefde, genade of mededogen. Maar dat kan pas ‘als je - met vallen en opstaan - een eigen identiteit opbouwt en zo tracht de ander empathisch te begrijpen.’ (p. 296) Hooggestemde taal die aandringt op wederzijds begrip en dialoog.
Die vinden bij Karin Heremans (Gedeelde waarden) alvast een concrete en inspirerende toepassing: een brede aanpak gericht op een politiek-maatschappelijk beleid dat diversiteit in onze samenleving erkent en waardeert. Daar moeten we naartoe. Met een copieus programma dat ‘verbondenheid creëert, discriminatie bestrijdt, wijken opnieuw leefbaar maakt, schooluitval verhindert, jeugdwerkloosheid tegengaat, armoede bestrijdt, kortom iedereen in de samenleving alle kansen geeft op ontplooiing.’ (p. 282) Concreet en praktisch genoeg? Geen partijpolitiek programma, wel een duidelijk, maar ambitieus moreel project!
Interlevensbeschouwelijke vaardigheden… Het blijven vandaag vooral pedagogische toverwoorden. Concreter betekenen ze empathie, wederkerigheid en dialoog, zoeken wat ons verbindt, oog hebben voor verschillen… Die kunnen leiden tot meer overeenstemming richting een niet-bedillende en bewuste moraliteit. Noem dat gerust moreel handelen? Waarbij de morele grondregel allicht dient te zijn: ‘Intolerant tegenover intolerantie’. (p. 283)
Coda 2
Stel, je wil in gesprek gaan met een getemde mens over:
1. Wat is de oorsprong van de moraal?
2. Hoe kunnen mensen met uiteenlopende religieuze en levensbeschouwelijke standpunten toch harmonieus met elkaar samenleven?
Met wie dan wel?
Misschien ga ik wel voor Kan-niet-kiezen of Weet-het-niet.
Die vinden bij Karin Heremans (Gedeelde waarden) alvast een concrete en inspirerende toepassing: een brede aanpak gericht op een politiek-maatschappelijk beleid dat diversiteit in onze samenleving erkent en waardeert. Daar moeten we naartoe. Met een copieus programma dat ‘verbondenheid creëert, discriminatie bestrijdt, wijken opnieuw leefbaar maakt, schooluitval verhindert, jeugdwerkloosheid tegengaat, armoede bestrijdt, kortom iedereen in de samenleving alle kansen geeft op ontplooiing.’ (p. 282) Concreet en praktisch genoeg? Geen partijpolitiek programma, wel een duidelijk, maar ambitieus moreel project!
Interlevensbeschouwelijke vaardigheden… Het blijven vandaag vooral pedagogische toverwoorden. Concreter betekenen ze empathie, wederkerigheid en dialoog, zoeken wat ons verbindt, oog hebben voor verschillen… Die kunnen leiden tot meer overeenstemming richting een niet-bedillende en bewuste moraliteit. Noem dat gerust moreel handelen? Waarbij de morele grondregel allicht dient te zijn: ‘Intolerant tegenover intolerantie’. (p. 283)
Coda 2
Stel, je wil in gesprek gaan met een getemde mens over:
1. Wat is de oorsprong van de moraal?
2. Hoe kunnen mensen met uiteenlopende religieuze en levensbeschouwelijke standpunten toch harmonieus met elkaar samenleven?
Met wie dan wel?
Misschien ga ik wel voor Kan-niet-kiezen of Weet-het-niet.
QED
Deze 142 verhalen gaan over daadwerkelijke morele overtuigingen en gedragingen. Over morele praxis: hoe weet ik te beslissen over Goed of Kwaad? Daarbij – opvallend – wordt nog vaak verwezen naar gecanoniseerde schrifturen, goddelijke ingevingen, tradities, gewoontes, opvoeding, toeval, vallen-en-opstaan, ándere boekenwijsheid, imitatio, Zuster Overste, training, … Ook opvallend: daar hebben slechts weinig atheïsten en vrijdenkers oren naar of empathie voor. Bij hen vooral het betwijfelen of ontkennen van godsbestaan, transcendentie en de argwaan voor religie en spiritualiteit. Zij vallen liever terug op reflectie, mores, wetgeving, zeden en gewoonten. En op de realiteit van de menselijke conditie en existentie.
Het viel te verwachten… De vele getuigenissen in De Getemde Mens roepen meer vragen op dan ze beantwoorden. Niet in het minst die van: ‘Welk vergelijk kunnen we midden al die verscheidenheid vinden om samen te leven?’ Op zich al een gerichte en goedbedoelde morele keuze… Dwingend? Niet echt, maar alle getuigenissen stellen die keuze, – terecht! – voorop. Hoe gaan we echter verder met aandacht en begrip voor die verscheidenheid? En de onvermijdelijke tegenstellingen en onverzoenlijkheden…
Deze 142 verhalen gaan over daadwerkelijke morele overtuigingen en gedragingen. Over morele praxis: hoe weet ik te beslissen over Goed of Kwaad? Daarbij – opvallend – wordt nog vaak verwezen naar gecanoniseerde schrifturen, goddelijke ingevingen, tradities, gewoontes, opvoeding, toeval, vallen-en-opstaan, ándere boekenwijsheid, imitatio, Zuster Overste, training, … Ook opvallend: daar hebben slechts weinig atheïsten en vrijdenkers oren naar of empathie voor. Bij hen vooral het betwijfelen of ontkennen van godsbestaan, transcendentie en de argwaan voor religie en spiritualiteit. Zij vallen liever terug op reflectie, mores, wetgeving, zeden en gewoonten. En op de realiteit van de menselijke conditie en existentie.
Het viel te verwachten… De vele getuigenissen in De Getemde Mens roepen meer vragen op dan ze beantwoorden. Niet in het minst die van: ‘Welk vergelijk kunnen we midden al die verscheidenheid vinden om samen te leven?’ Op zich al een gerichte en goedbedoelde morele keuze… Dwingend? Niet echt, maar alle getuigenissen stellen die keuze, – terecht! – voorop. Hoe gaan we echter verder met aandacht en begrip voor die verscheidenheid? En de onvermijdelijke tegenstellingen en onverzoenlijkheden…
Meer zin in dialoog?
De eerstvolgende activiteit naar aanleiding van het boek is op dinsdag 16/3. Meer info op de flyer
En inschrijven kan hier.
Meer van Karel Van Dinter
De eerstvolgende activiteit naar aanleiding van het boek is op dinsdag 16/3. Meer info op de flyer
En inschrijven kan hier.
