24 juli 2025
EEN IMMENSE WERELD - Hoe dierlijke zintuigen de verborgen dimensies om ons heen onthullen
Hamlet betoogde tegenover Horatio dat "er meer dingen zijn in de hemel en op aarde... dan waarvan gedroomd wordt in uw filosofie". Het citaat wordt vaak opgevat als een oproep om het bovennatuurlijke te omarmen. Ik zie het meer als een oproep om het natuurlijke beter te begrijpen.
Als je dat leest in de inleiding van Yong, dan weet je niet of je de wereld van de filosofie induikt, dan wel de natuurlijke wereld van de dieren gaat verkennen. Wat wél zeker is, is dat dit briljante boek "verborgen dimensies om ons heen onthullen". Het opent werelden waarvan wij - als menselijk dier - geen idee hebben, tenzij we ons erin verdiepen.
Yong neemt ons mee via de ontelbare ontdekkingen die toegewijde wetenschappers de laatste jaren maakten en nog elke dag maken. Hij doet dat bovendien zonder dat het een saaie opsomming wordt: wetenschappelijke feiten wisselt hij af met verhalen en met eigen ervaringen. Chemie, fysica en biologie zijn belangrijk. Waar nodig scherpt hij de kennis van de lezers aan, soms met voetnoten, soms met vergelijkingen en wie nog meer wil, vindt zijn gading in de uitgebreide bronnenlijst.
"Elk dier kan slechts een klein deel van de volledige werkelijkheid benutten. Elk dier is opgesloten in zijn eigen unieke zintuiglijke zeepbel, en neemt slechts een deel van een immense wereld waar". Die wereld noemt hij Umwelt: de perceptuele wereld die een dier kan ervaren. Yong begint met de oudste en meest universele zintuigen: de chemische, zoals reuk en smaak. Dan volgt het gezichtsvermogen: het zintuig dat de Umwelt van de meeste mensen domineert. Dan is er de wereld van de kleur, pijn, hitte, tast, echolocatie en andere zintuigen die we nog maar pas leerden kennen.
De reukzin van een hond vinden we fenomenaal, maar die bewondering neemt nog toe als je bijvoorbeeld leest dat ze een enkele vingerafdruk kunnen detecteren die op een microscoopglaasje op een dak was neergelegd. Alle dieren laten geuren achter, behalve de pofadder, die zich chemisch lijkt te kunnen aanpassen, zodat een hond erover heen loopt zonder die te ruiken.
Mensen hebben twee zeer goede ogen. Een springspin gebruikt vier paar ogen. Ze heeft piepkleine hersenen, maar is verrassend slim. Om te zien heb je licht nodig en verbindingen met de hersenen. De auteur praat met mensen die hun leven wijden aan onderzoek, zoals Speiser die jacobsschelpen bestudeerde. Wat hij te weten kwam, lees je best in het boek. Hebben de zebra's strepen als camouflage? Waarschijnlijk niet, want leeuwen hebben geen goed zicht. Waarvoor ze dan wel dienen, laat Yong uitleggen door de Canadese onderzoekster en evolutiebiologe Amanda Melin, die is gespecialiseerd op het visuele systeem.
Ik geef maar een paar voorbeelden, maar er zijn tientallen observaties die me verbaasden. Alle bevindingen waren resultaten van uitgebreid wetenschappelijk onderzoek. Natuurlijk komen Darwin en de evolutietheorie regelmatig om de hoek kijken. Dat nieuwe principe was revolutionair, maar de moderne wetenschap ontdekt langzaamaan wat hij nog niet wist en ook waar hij volkomen fout zat.
Het is een dik boek, dat je niet in één keer uitleest. Elk hoofdstuk biedt telkens nieuwe ontdekkingen. Het is bovendien in een prettige stijl geschreven met vele vleugjes humor. Soms wijdt Yong ver uit om een bevinding zo duidelijk mogelijk te maken. Ik voelde me af en toe ongemakkelijk bij de beschrijving van experimenten op dieren, die zeker niet bedoeld waren voor het heil van het dier, maar voor de vooruitgang van de menselijke wetenschap.
De kleurenfoto's zijn een goede aanvulling: hoe zien de ogen van die bepaalde schelp eruit, welke kleuren ziet een hond? De naakte molrat voelt geen pijn zoals wij, maar hoe ziet dat dier eruit? Een spin in een wielweb zit in een verlengstuk van het eigen zintuiglijke systeem. Zebravinken luisteren naar details die mensen niet kunnen waarnemen. De grote wasmot kan hogere frequenties horen dan enig ander bekend dier.
Hoofdstuk 13 sluit af met de invloed van de onwetende mens op de leefwereld van de andere dieren, wat dikwijls het gevolg is van ons beperkt waarnemingsvermogen: we zien andere dieren vanuit het menselijk perspectief en kijken zelfs op hen neer. Yong somt een ontmoedigende lijst ecologische zonden op. Hij kan gelukkig ook een paar verbeteringen opnoemen, maar we zijn er nog lang niet: "We moeten de stilte redden en de duisternis behouden. Dit vermogen om in andere Umwelten te duiken is onze grootste zintuiglijke vaardigheid en die moeten we gebruiken.”
Ed Yong is een bekroonde wetenschapsjournalist die schrijft voor The Atlantic. Hij schreef al eerder een bestseller: De microben in ons.
Gerda Sterk
Gerda Sterk
Vertaler: Menno Grootveld
Meer van Gerda Sterk
