4 februari 2023
Wreed als ijs. Het lot van de burgers in het Ardennenoffensief.
Het Ardennenoffensief was het ultieme grote offensief van nazi-Duitsland aan het westfront in de Tweede Wereldoorlog. In de Engelstalige wereld staat deze strijd bekend onder de naam 'Battle of the Bulge', omdat de frontlijn de vorm had van een saillant, uitstulping of zak.
Het doel van Operatie Wacht am Rhein was om zo snel mogelijk de Maas over te steken en daarna via het open terrein tot Antwerpen door te stoten. Volgens Hitler zou dat het verlies betekenen van een zeer belangrijke haven en logistiek knooppunt en tegelijkertijd de Britse en Amerikaanse troepen ten noorden en ten zuiden van de saillant van elkaar scheiden.
Het offensief barstte los in de vroege ochtenduren van 16 december 1944 en eindigde op 25 januari 1945 met een overwinning voor de geallieerden. Vooral omdat de Duitsers te weinig brandstof hadden en in de lucht ernstig tekortschoten, hetgeen evenwel geen afbreuk doet aan het vernuft van inzonderheid de Amerikaanse generaal George Patton achter wiens branie een geniale tacticus schuilging: als aanvoerder van het 3de Leger gaf hij met succes bevel tot de snelste opmars die de wereld ooit had gezien. Naar schatting 2500 burgers stierven in België direct of indirect ten gevolge van de Slag om de Ardennen. Daar moeten nog de 500 non-combattanten bij worden geteld die in het groothertogdom Luxemburg de dood vonden. Samen ongeveer evenveel burgers die het leven lieten tijdens de aanvallen op het World Trade Center in New York op 11 september 2001. Aan de slachtoffers van deze terroristische aanslag werd in talloze publicaties uitvoerig aandacht besteed. Daarentegen bestaat er maar weinig wetenschappelijk onderbouwde literatuur over de 3000 burgers die in zes weken tijd omkwamen tijdens het Ardennenoffensief.
Het is dan ook de formidabele verdienste van de befaamde Belgische historicus Peter Schrijvers (1963) dat hij een verhaal schreef over het wrede lot van de Belgische en Luxemburgse burgers in de winter van 1944-1945. Het schrijven van Wreed als ijs is voor de auteur mogelijk geweest dankzij heel wat informatie die hij verzamelde aan de hand van publicaties van lokale historici, archieven, dagboeken en brieven alsmede via mondelinge getuigenissen van burgers die zo dicht mogelijk bij de feiten aansluiten. Het is een boek over het verloop van het Ardennenoffensief maar ook en vooral wat het betekende voor de bewoners van de streek om er middenin te zitten.
Soldaten die in het heetst van de strijd een glimp opvingen van burgers, lieten regelmatig hun bewondering blijken voor de moed, veerkracht, taaiheid en solidariteit die deze mensen toonden. Het is juist vanwege deze reactieve opstelling van burgers in een oorlogsgebied dat Peter Schrijvers de ervaringen van de bewoners van de saillant geordend heeft in hoofdstukken die de keiharde militaire logica van het Ardennenoffensief weerspiegelen.
De burgers in de Ardennen ervoeren het conflict tussen de Amerikanen en de Duitsers niet in simpele termen van “goed” versus “kwaad”. In het Duitse leger waren er bijvoorbeeld heel wat verschillen. Terwijl de soldaten van de Wehrmacht de mensen relatief goed behandelden, hadden die veel te lijden onder de terreur van de nazi-veiligheidstroepen en de Waffen SS'ers. Die eisten onderdak en voedsel in de dorpen waar zij doorheen trokken. Niet zelden gebruikten ze daarbij (dodelijk) geweld.
Net zoals alle Duitsers niet even slecht waren, waren niet alle Amerikanen even populair. Toen die in september 1944 de Ardense steden en dorpen voor het eerst bevrijdden, leerden de burgers hen kennen als zorgeloze en vrijgevige kerels. Maar toen diezelfde mannen in januari 1945 opnieuw passeerden om de Duitsers voor een tweede keer te verjagen, waren zij gestaalde vechters geworden. Ook zij hadden honger en waren gefrustreerd, en sloegen meubilair stuk om het als brandhout te gebruiken.
Burgers werden regelmatig hardhandig aangepakt omdat de Amerikanen ze voor vijandelijke spionnen hielden - de mensen in de Oostkantons spraken Duits. Peter Schrijvers constateert eveneens dat - ironisch genoeg - ruwweg een derde van de burgerdoden in België te betreuren vielen als gevolg van de geallieerde bombardementen, vaak met gebruik van fosfor. Die waren noodzakelijk om de Duitse opmars te stoppen maar het bleef een traumatische ervaring voor de burgers om familieleden te zien sterven onder zogenaamd “friendly fire”.
Vooral Sankt-Vith en Houffalize kregen in deze hel de volle lading, sommige steden zoals Malmedy en Verviers zelfs per abuis. Ook tijdens het beleg van Bastenaken hield het geallieerde luchtoffensief weinig rekening met het lot van de burgerbevolking en maalden sommige woedende Duitse soldaten daar evenmin om te midden van de geëscaleerde strijd. Een spectaculaire luchtbrug vanaf 23 december en de daaropvolgende dagen, waarbij de ingesloten Amerikaanse 101e Luchtlandingsdivisie bevoorraad werd met enorme hoeveelheden voedsel, munitie en andere benodigdheden, deed het moreel van zowel soldaten als burgers dan weer veel goed.
Naast verhalen over geweld tegen de burgers staan in het boek evenzeer hartverwarmende anekdotes over geallieerde en Duitse soldaten die mensen te hulp schieten door hen voedsel en verzorging te bieden, en die zelfs hun leven voor hen riskeerden.
Maar het feit dat het hier om een wanhoopsoffensief ging, maakte de beproeving voor de burgers extra zwaar. Vooral omdat Hitler bij de samenstelling van zijn troepen voor het Ardennenoffensief geharde eenheden weghaalde van het oostfront. Die brachten de barbaarsheid mee in de strijd.
Maar het feit dat het hier om een wanhoopsoffensief ging, maakte de beproeving voor de burgers extra zwaar. Vooral omdat Hitler bij de samenstelling van zijn troepen voor het Ardennenoffensief geharde eenheden weghaalde van het oostfront. Die brachten de barbaarsheid mee in de strijd.
Een berucht voorbeeld zijn de represailles van SS-Kampfgruppe Peiper die in Stavelot meer dan 130 burgers, waaronder vrouwen en kinderen, in koelen bloede afmaakte. Dezelfde Kampfgruppe was verantwoordelijk voor het afslachten van 84 ongewapende Amerikaanse soldaten bij Baugnez, de ergste misdaad begaan tegen Amerikaanse troepen tijdens de oorlog in Europa. Even weerzinwekkend waren de executies door de Sicherheitsdienst (SD) van meer dan dertig verzetsstrijders in een kelder van een uitgebrand huis in Bande. Het zinloos geweld tegen burgers bleef zich tot het bittere einde van de vijandelijkheden herhalen. In vele steden en dorpen was algehele evacuatie de enige oplossing om te ontsnappen aan de chaos en de ellende.
In de epiloog vertelt Peter Schrijvers nog over de moeilijke en langzame wederopbouw in de getroffen gebieden, niet zonder in te gaan op het enorme probleem van verborgen landmijnen en explosieven. Hij eindigt met enkele beschouwingen over de diverse initiatieven die in de Belgische en Luxemburgse Ardennen werden genomen om de herinnering aan de burgerslachtoffers levend te houden.
Wreed als ijs is een zeer aangrijpend boek dat een onderbelicht thema uit de Tweede Wereldoorlog op objectieve wijze aan de oppervlakte brengt. Want doorgaans worden enkel militairen en hun wapenfeiten uit de laatste wereldbrand plechtig herdacht. De burgers vinden alvast een monumentaal eerbetoon in dit boek…
Marc De Bock
Meer van Marc De Bock
Marc De Bock
